De meeste mensen dachten het grootste deel van de twintigste eeuw dat Antarctica geologisch nogal saai was. Weinig tektoniek, weinig verrassingen — ’t lag er allemaal maar een beetje ijzig en kalm bij. Nou… de feiten blijken toch een stuk spannender. Diep onder het ijs gaat een indrukwekkende bergketen schuil die zelfs ervaren geologen uit Amsterdam en Groningen versteld deed staan.
Inhoudsopgave
In de afgelopen jaren is deze bergketen flink onder de loep genomen. Het blijkt allemaal véél minder stabiel en rustig te zijn geweest dan gedacht. De granieten rotsen tonen sporen van vervormingen, cycli van opheffing — en daarna weer erosie. Kortom: dit gebergte is eigenlijk het tegenovergestelde van ‘slapend’.
Wat maakt deze 500 miljoen jaar oude bergketen zo revolutionair?
In Oost-Antarctica ligt het Gamburtsev-gebergte — een naam om te onthouden als je ooit een quiz wint. Deze keten ligt compleet begraven onder kilometers dik ijs. De leeftijd? Ongeveer 500 miljoen jaar. De ontdekking in 1958 kwam dankzij de seismische onderzoeksmethoden van een Sovjet-expeditie. Een stukje geopolitieke geschiedenis dat je niet in elke schoolboek vindt.
Het frappante: deze bergen waren destijds zo hoog als de Alpen en ontstonden door het botsen van continenten, precies tijdens het begin van het supercontinent Gondwana. Het volledige geodynamische proces— met deels smeltende aardkorst en ophoping van gesteenten — zorgde voor flinke opwaartse druk.
Uiteindelijk bezweken stukken onder hun eigen gewicht, waarna het ijzige deken als een natuurlijke vriezer fungeerde. Dat is de reden dat deze bergen nu al honderden miljoenen jaren vrijwel ongeschonden zijn gebleven.
Stukken van dit oeroude gesteente zijn inmiddels gevonden bij de Denman-gletsjer — dat is even ten oosten van Mirny Station (bekend bij veel poolexpeditieteams uit Noord-Nederland overigens). Elk fragment onthult weer iets nieuws over de omvang en structuur van deze verborgen bergketen.
Waarom zijn de vondsten in het Gamburtsev-gebergte zo belangrijk voor geologen?
Het analyseren van mineralen als zirkon is cruciaal voor het reconstrueren van de tijdlijn van deze geologische reus. Zirkon is als het ware een ‘zwart doosje’ dat opgeslagen informatie bevat over temperatuur en chemische processen. Zo werd duidelijk hoe en wanneer de bergen werden opgetild, ingestort en weer geërodeerd.
Uit die gegevens blijkt: het Gamburtsev-gebergte begon ongeveer 650 miljoen jaar geleden te groeien, bereikte z’n piek rond 580 miljoen jaar geleden en stortte in elkaar rond de 500 miljoen jaar terug. Gedurende die tijd speelde aardkorst-activiteit een grote rol; hete stromingen maakten de ondergrond instabiel.
Deze diepgaande processen — hoewel onzichtbaar, traag — hebben het oppervlakte van het continent mee vormgegeven. Een massieve bergketen beïnvloedde de stroming van het ijs, bepaalde hoe gletsjers zich konden verspreiden en had zo ook invloed op het klimaat overal op aarde.
Tektonische veranderingen en hun invloed op het klimaat van Antarctica
Een van de opvallendste inzichten uit het onderzoek van geoloog Timothy Polsen, gepubliceerd in Earth and Planetary Science Letters: er blijkt een direct verband tussen de ontwikkelingen van deze bergketen en de verschuivingen van de tektonische platen in de regio.
De cycli van opbouw en erosie hebben letterlijk de stroming van enorme ijsmassa’s beïnvloed — met mogelijk grote gevolgen voor het wereldwijde klimaat.
Het draait hier vooral om de wisselwerking tussen het reliëf onder het ijs en de dynamiek van het klimaat: je realizeert je opeens hoe belangrijk ‘verborgen’ landschappen zijn bij geologische én meteorologische processen. Antarctica is daarmee een soort natuurlijk laboratorium waar we kunnen bestuderen hoe de ondergrond—ook hier aan de Noordzee trouwens—oppervlakteverschijnselen stuurt, zelfs onder extreemste poolomstandigheden.
Veel van de structuren liggen nog steeds buiten ons bereik, vanwege dat dikke pak ijs. Toch maken moderne technieken, zoals gevoelige seismische sensoren en nieuwe geochemie, nauwkeuriger onderzoek mogelijk. het resultaat: we staan op de drempel van een completer beeld van het verborgen berglandschap onder Antarctica — en misschien komt daar nog een leuke Rotterdamse of Utrechtse wetenschappelijke primeur uit, wie weet.
