Het droogvallen van een van de grootste meren ter wereld is zonder twijfel een van de meest door mensen veroorzaakte rampen van onze planeet. Terwijl de meeste Nederlanders zich druk maken om wateroverlast of een lek in het dak — in Centraal-Azië veranderde een meer groter dan Friesland volledig het gezicht van de regio.
Inhoud
De catastrofe reikte tot 200 km diep
Zestig jaar geleden strekte het Aralmeer, aan de grens van Kazachstan en Oezbekistan, zich uit over meer dan 1.000 kubieke kilometer. Het was ooit het derde grootste meer ter wereld — tot de Sovjetregering in de jaren ’60 besloot om het water van haar belangrijkste rivieren, de Amu Darja en de Syr Darja, richting de katoenplantages te leiden. Het gevolg: een ongekende verdamping en uiteindelijk bijna volledige verdwijning van het meer.
De woestijnachtige omstandigheden in de regio hielpen ook bepaald niet mee. Hoge temperaturen — en het op grote schaal omleiden van water — versnelden het proces zo sterk, dat het Aralmeer in 2008 praktisch als verdwenen werd bestempeld. Wat achterbleef, waren slechts twee zilte meren, omgeven door een maanlandschap dat rechtstreeks uit een film van Alex van Warmerdam leek te komen.
In 2025 publiceerde een Chinees-Amerikaans onderzoeksteam onder leiding van Teng Wan van de Universiteit van Peking een studie in het tijdschrift New Scientist. Zij ontdekten sporen van menselijke invloed tot zo’n 190 kilometer diepte in de aardmantel onder het meer. Met seismische metingen zagen ze een voortdurende bodemstijging én allerlei anomaliën in het gesteente diep onder de voormalige meerbodem.
Sylvain Barbot, een van de Amerikaanse onderzoekers, verwoordde het als volgt: “Dat mensenhanden veranderingen veroorzaken tot in het bovenste deel van de aardmantel — op zulke diepte — is ronduit indrukwekkend.” Zelfs de onderzoekers zelf stonden perplex van de impact op zo’n diepe laag van de aarde.
Wat is er gebeurd met de bodem van het Aralmeer?
Tussen 2016 en 2020 voerde het onderzoeksteam uit China en de VS nauwkeurige metingen uit. Wat bleek? Door het verdwijnen van de enorme watermassa is de aardkorst onder het voormalige Aralmeer langzaam aan het opveren. Voor de droogte drukte het water het gesteente letterlijk naar beneden. Nu het water weg is, keert het gesteente weer terug naar zijn oorspronkelijke niveau — een geologisch ‘jojo-effect’ dat zelfs de Drentse Hunebedden versteld zou doen staan.
De onderzoekers maten een jaarlijkse stijging van 7 millimeter in het centrum van de oude Aralzee, en zo’n 5 millimeter rond de vroegere oevers. Ter vergelijking: dit is veel sneller dan bij gebieden in Noord-Europa die nog altijd stijgen als gevolg van het verdwijnen van ijskappen meer dan 10.000 jaar geleden. In Nederland is bodemdaling vaker in het nieuws, maar zo’n snelle stijging is zeldzaam — geen wonder dat geologen er kippenvel van krijgen.
De onderzoekers schrijven de snelle stijging vooral toe aan de relatieve zwakte en flexibiliteit van de aardmantel onder het Aralmeer. De viscositeit — zeg maar de taaiheid — van het gesteente blijkt daar tussen de 130 en 190 kilometer diepte verrassend laag te zijn. Volgens de studie is deze laag tot wel tien keer elastischer dan normaal. Het maakt de regio letterlijk tot een soort trampoline voor de aardkorst, iets dat je nergens anders op aarde op deze schaal ziet.
Praktisch nut? Voor lokale gemeenschappen betekent de verandering gelukkig weinig direct gevaar — er is geen scenario waarin het oude meer zich snel herstelt, en voor vissers die nu aan landbouw doen is het een droevige herinnering. Maar de vinding is vooral een waarschuwing: grootschalige menselijk ingrijpen kan de aardlaag tot ver onder onze voeten beïnvloeden. Bepaald geen vergezocht doemscenario — de geschiedenis van het Aralmeer laat zien dat het letterlijk geen druppel kan schelen.
Heeft u zelf ooit het stille zoutland rond het oude Aralmeer bezocht, of heeft u familie in Centraal-Azië? Of bent u gewoon nieuwsgierig naar wat watermanagement in Rotterdam of Lelystad kan leren van deze grootse vergissing? Deel gerust uw verhaal, want de toekomst van onze aarde wordt vaak bepaald door lessen uit het verleden.
