In 2021 deden archeologen in Amiens-Renancourt, Noord-Frankrijk, een ontdekking die bij kenners door merg en been ging: een gebeeldhouwd vrouwenhoofdje met uitzonderlijk gedetailleerd gezicht en complexe haardracht of hoofddeksel, en dat allemaal ongeveer 27.000 jaar geleden uit steen gehakt.
Inhoudsopgave
Dit object behoort tot de Gravettiencultuur — een van de oudste cultuurstromingen van Europa. Niet alleen vanwege de enorme expressiviteit is het bijzonder: bijna alle vergelijkbare sculpturen uit deze periode missen juist een herkenbaar gezicht of zijn zwaar beschadigd.
De vondst, gepubliceerd in het Journal of Archaeological Science: Reports, kreeg direct het predicaat uniek voor de regio én binnen de hele Gravettienperiode. Onder leiding van Clément Parin (INRAP) stelt het onderzoeksteam dat deze ontdekking een nieuw licht werpt op prehistorische kunst.
Waarom is deze figurine zo uniek?
Het beeldje is slechts 2,1 cm hoog, maar de neus, ogen en jukbeenderen zijn ongelooflijk precies uitgewerkt. De diep uitgesneden oogkassen — alsof ze omhoog kijken — maken het echt anders dan de meeste andere Gravettienbeeldjes, waar gezichten veelal ontbreken of het hoofd juist omlaag kijkt.
Het achterhoofd is versierd met drie uiteenlopende patronen: een ruitjesmotief, verticale lijnen, en scherpe korte inkepingen. Volgens de archeologen is het best mogelijk dat dit een gevlochten hoofddeksel, net of misschien een rituele muts afbeeldt — wie zal het zeggen.
Gebeeldhouwd uit kalksteen (een tamelijk zeldzaam materiaal voor de Gravettien), kon men na al die millennia nog sporen van het gereedschap herkennen: gekras, polijstlijnen en zelfs basale krassen. Dat maakt stap voor stap zichtbaar hoe de makers te werk gingen.
Het mysterie van paleolithische “Venussen”
Vrouwenbeelden uit het Gravettien — die “Venussen” — staan bekend om hun volle vormen: brede heupen, forse borsten, nauwelijks zichtbare ledematen. Tot nu toe zijn er in Europa ongeveer 200 van die figuren gevonden, waarvan het merendeel geen gezicht heeft of enkel abstracte trekken vertoont. Sinds het begin van de Amiens-Renancourt opgravingen (al sinds 2013!) zijn er 21 soortgelijke beelden opgedoken, maar niet één lijkt op dit juweeltje.
Uit het onderzoek blijkt dat deze vrouwenkop helemaal los staat van het lijf. Haar nek is zo geplaatst dat ze duidelijk omhoog lijkt te kijken — allesbehalve standaard, want de meeste Gravettienfiguren houden hun hoofd omlaag of gebogen en wereldwijd zijn er maar twee vergelijkbare voorbeelden: eentje uit Balzi Rossi (Italië) en rotstekeningen in Pech-Merle en Cussac (Frankrijk).
De precieze betekenis erachter? Daar zijn onderzoekers nog niet uit. Meest waarschijnlijk — volgens gangbare theorieën — zijn deze figuren gekoppeld aan vruchtbaarheidscultussen of vrouwelijke godenbeelden. Hoofddeksels zouden sociale status of rollen benadrukken binnen de groep, net zoals een grote leren sporttas op station Utrecht alles verraadt — beetje satire mag wel.
Opvallend: het ruitmotief en soortgelijke patronen vind je terug van Rusland tot Frankrijk, wat mogelijk wijst op contacten tussen verre culturen. Reizigers zijn we altijd geweest — zelfs in de late ijstijd.
De wetenschappers zijn het erover eens dat het kapsel van deze figurine volledig uniek is in de Gravettien-beeldencollectie. De combinatie van gestreepte, lineaire en gekartelde versieringen is nog niet eerder zo gevonden.
Amiens-Renancourt is een topvindplaats voor alles rond de Gravettien-cultuur. De plek ligt gezellig beschut in een vallei en kende rond 27.200 tot 27.800 jaar geleden een verrassend mild klimaat — hoewel “zomers” niet direct opgaat. Tijdens opgravingen zijn er vuursteen werktuigen, dierlijke botten, sieraden en nu dus ook dit magistrale beeldje opgedoken.
